Svokölluð lukkubox í tölvuleikjum eru viðfangsefni skýrslu sem norsku neytendasamtökin, Forbrukerrådet, birtu gáfu út árið 2022. Skýrslan varpar ljósi á það hvernig sumir tölvuleikir eru hannaðir með það fyrir augum að tölvuleikjaspilarar eyði sem mestum pening og sem mestum tíma fyrir framan tölvuna.
Tölvuleikir eru stærsti afþreyingariðnaður í heimi en talið er að 2,8 milljarðar barna, unglinga og fullorðinna spili tölvuleiki reglulega. Sala á tölvuleikjum hefur þróast frá leikjadiskum yfir í sölu á netinu á stafrænu formi og hefur þessi þróun opnað á nýjar tekjuleiðir, meðal annars svokallað „In-game content“ eða aukahluti sem spilarar geta keypt í leikjum. Talið er að tölvuleikjaframleiðendur hafi á árinu 2021 selt aukahluti í tölvuleikjum, þar á meðal lukkubox, fyrir 15 milljarða Bandaríkjadala og að salan fari ört vaxandi á næstu árum. Þarna er því eftir miklu að slægjast.
Lukkubox (e. loot boxes) eru nokkurs konar happdrættispakki með tilviljanakenndu innihaldi, eða verðlaunum, sem tölvuleikjaspilarar geta keypt, og í sumum tilfellum veita boxin þeim forskot í leikjum. Þetta geta verið vopn, sýndarfé eða útlitsuppfærsla. Hvað lukkuboxið inniheldur nákvæmlega kemur þó fyrst í ljós þegar búið er að greiða fyrir það. Stundum geta spilarar unnið lukkubox, t.d. með því að ná einhverju takmarki í leiknum, en algengara er að spilurum sé ýtt út í kaup á lukkuboxum og er þá ýmsum brögðum beitt. Lukkubox hafa lengi verið umdeild. Markaðssetningin er ágeng og hvert tækifæri nýtt til að fá spilarann til að eyða meiru. Lukkuboxin þarf að kaupa með sýndarfé en sýndarféð þarf að kaupa með raunverulegu fé. Þetta fyrirkomulag villir um fyrir spilurum sem eiga erfitt með að sjá raunverulegan kostnað.
Þótt tölvuleikjaframleiðsla sé orðinn stærri afþreyingariðnaður en kvikmyndir og tónlist hefur yfirvöldum yfirsést að setja honum reglur. Í framhaldi af útgáfu skýrslunnar kölluðu 20 neytendasamtök víðsvegar að úr Evrópu eftir því að regluverk um tölvuleiki verði hert svo tryggja megi neytendarétt. Á meðal aðgerða sem grípa þyrfti til má nefna:
Til að meta umfang vandans skoðaði Forbrukerrådet sérstaklega tvo vinsæla tölvuleiki; annars vegar FIFA 22 og hins vegar Raid: Shadow Legends. Báðir þessir leikir eru uppfullir af brellum sem hafa þann eina tilgang að fá spilara til að eyða eins miklum tíma við skjáinn og eins miklum peningum og hægt er. Á ns.is má sjá ítarlega umfjöllun um FIFA en hér verður stiklað á stóru.
Fótboltaleikurinn FIFA er langvinsælasti íþróttatölvuleikurinn á markaði í dag. Hann er gefinn út af tölvuleikjaframleiðandanum Electronic Arts (EA) og frá árinu 1993 hafa nýjar útgáfur af leiknum komið út árlega. Nýjasta útgáfan, FIFA 22, kom út í október í fyrra. FIFA gerir þá kröfu að spilarar séu eldri en 13 ára. Börn yngri en 13 þurfa því annað hvort að ljúga til um aldur eða nota aðganga annarra, svo sem foreldra eða systkina. Ólíkt mörgum tölvuleikjum er FIFA seldur á fullu verði þrátt fyrir að vera einnig með „in-game content“. Í því felst að spilarar geta keypt alls kyns aukahluti eins og lukkubox.
Árið 2008 kynnti EA til leiks nýja leiktegund; FIFA Úrvalslið (e. FIFA Ultimate Team – FUT), sem nú er orðin vinsælasti hluti leiksins og ein stærsta tekjulind EA. Úrvalsliðið virkar í stuttu máli þannig að spilarar keppast um að búa til sitt fótboltalið með því að opna eða kaupa FIFA-pakka sem innihalda handahófskennda leikjauppfærslur. Slíkir pakkar eru í raun og veru lukkubox og innihalda leikmannaspjöld, útlitsuppfærslur, svo sem liðspakka, merki, eða aðra aukahluti. Eftir að spilarar hafa fengið, eða keypt, leikmannaspjöld geta þeir sett saman lið og keppt við aðra spilara á netinu. Þegar FIFA-pakki er opnaður er eins og um vinning sé að ræða með tilheyrandi litadýrð og tónlist. Markmiðið er að spilari upplifi dópamínkikk en dópamín er hormón sem veitir vellíðunartilfinningu. Ef sjaldgæft eða dýrt spjald kemur upp úr lukkuboxinu er sýningin stórbrotnari með flugeldum og glitpappírsdrífu.
Gögn frá framleiðanda sýna að Electronic Arts hannar FIFA-leikina á þann hátt að spilarar eru hvattir til að spila Úrvalslið við hvert tækifæri og kaupa pakka, en þannig fær fyrirtækið áframhaldandi tekjur af leiknum eftir kaup.
Spilarar geta keypt FIFA-leikmannapakka með „FIFA-punktum“, en þá þarf að kaupa með raunverulegum peningum. FIFA-punktarnir eru aðalgjaldmiðillinn í leiknum. Spilarar geta einnig safnað FIFA-krónum (e. coins) með því að spila leikinn. Í hverjum leikmannapakka eru yfirleitt 12 handahófskennd spjöld. Fljótlegasta leiðin til að eignast FIFA-pakka er að kaupa FIFA-punkta og kaupa svo pakkana með punktunum. Innihald FIFA-pakkanna breytist stöðugt. Verðmætustu pakkarnir eru svokallaðir „Promo Packs“ sem eru dýrari og auglýstir þannig að meiri líkur séu á að vinna eftirsótt verðlaun. Slíkir pakkar eru yfirleitt aðeins í boði í einn sólarhring en slík aðferð kallast FOMO (fear of missing out) eða hræðsla við að missa af, því hún ýtir á spilara að klára kaup áður en það er of seint. Á vissum tímum býður leikurinn upp á svokallað „lightning round“, þar sem takmarkað magn af dýrum FIFA-pökkum er í boði í skamman tíma.
Í FIFA 21 útgáfunni var í boði að sjá hvað pakkarnir innihéldu áður en kaup voru gerð. Í FIFA 22 er slíkur möguleiki almennt aðeins í boði fyrir ódýrustu og minnst eftirsóttu pakkana. Þar sem FIFA- leikurinn kemur út árlega leiðir ný útgáfa til þess að spilarar sem kaupa nýjasta leikinn þurfa að byrja frá byrjun. Fyrir utan ónotaða FIFA-punkta færist ekkert aukaefni á milli útgáfna.
Tölvuleikjaframleiðandinn EA hefur ekki farið varhluta af gagnrýni í gegnum árin. Árið 2019 breytti EA hönnuninni þannig að spilarar gætu séð hversu miklar líkur væru á að fá leikmenn úr tilteknum styrkleikaflokkum úr pökkunum. Var þetta að sögn gert til að auka gagnsæi en þessi möguleiki er þó enn miklum takmörkunum háður. Fyrir meðalspilarann er nær ógerningur að þéna nóg til að fá bestu spjöldin með því einu að spila leikinn. Forbrukerrådet reiknaði út að til þess að eiga raunhæfan möguleika á að fá svokallað TOTY-spjald (Team of the Year) með því einu að spila leikinn þyrfti að spila fleiri en 12.000 leiki. Það tæki um 2.500 klukkustundir eða einn þriðja úr ári í stanslausri spilun. Næsti FIFA-leikur væri kominn út áður en spilarinn næði að tryggja sér eitt TOTY-spjald – en leikmaðurinn hefur aðeins um viku til að kaupa slíkt spjald. Ef sami spilari myndi vilja freista þess að fá TOTY Mbappe-spjaldið með því einu að spila leikinn þyrfti hann að spila stanslaust í meira en þrjú ár til að fá það punktamagn sem þarf að meðaltali til að öðlast spjaldið. Sjá ítarlegri umfjöllun um rannsókn norsku samtakanna á FIFA hér.
Bjarki Þór Jónsson er tölvuleikjafræðingur og árið 2011 stofnaði hann Nörd Norðursins, íslenskt nördaveftímarit eins og hann orðar það. Tímaritið varð síðar að vefsíðunni nordnordursins.is þar sem finna má mikið og fjölbreytt efni um tölvuleiki og tölvuleikjaheiminn.
Bjarki segist kannast við þá gagnrýni sem fram kemur í skýrslu norsku neytendasamtakanna um lukkuboxin. Hann segir eðlilegt að FIFA sé undir smásjánni enda mjög vinsæll leikur. „Það sem er einna helst gagnrýnt er að FIFA er seldur á svipuðu verði og aðrir vinsælir leikir og því mættu neytendur ætla að það sé allt innifalið. Þá hefur verið gagnrýnt hvernig lukkuboxin birtast og hvernig þau eru opnuð.“
Bjarki bætir við að gagnrýni á lukkubox hafi ekki síst snúið að símaleikjum því tekjumódelið þar sé oftast þannig að hægt sé að hlaða leikjunum í símana ókeypis en svo þurfi að kaupa aukahluti eins og lukkubox. „Ég hef ekki orðið mikið var við lukkubox í tölvuleikjum sem sérstaklega eru markaðssettir fyrir börn en þessi gagnrýni á rétt á sér og gott að vera vakandi fyrir þessu.“ Bjarki segist hafa heyrt dæmi um að kaup á lukkuboxum hafi farið út í öfgar. „Þá virðist algengt að spilarinn sé ungur og hafi aðgang að kreditkorti og átti sig jafnvel ekki á því hvað verið er að kaupa.“
Bjarki segir mikilvægt að foreldrar kynni sér hvaða leiki börnin eru að spila og taki jafnvel þátt í þeim. Foreldrar geti stuðst við PEGI merkjakerfið sem segir til um innihald leiksins, t.d. hvort hann innihaldi ofbeldi, mismunun, nekt eða blótsyrði, og fyrir hvaða aldurshóp hann er ætlaður. Bjarki bendir á að nú sé PEGI búið að bæta við upplýsingum um það hvort leikir bjóði upp á aukahluti eða „In-game purchases“.
„Ef foreldrar vilja koma í veg fyrir að börn geti keypt sér lukkubox þá er yfirleitt hægt að setja barnalæsingu á öll kaup með réttum stillingum í tölvunni. Ekki má þó gleyma því að stór hluti kaupenda lukkuboxa eru fullorðnir spilarar. Út frá þessari umræðu tel ég að tölvuleikjafræðsla og kennsla í tölvuleikjalæsi geti skilað árangri,“ segir Bjarki að lokum.
Þetta vefsvæði er kostað af árgjöldum félaga í Neytendasamtökunum.
Ef þú ert ekki þegar í samtökunum biðjum við þig að íhuga að ganga í þau. Árgjaldið er 7.900 kr.
